Οι περισσότεροι άνθρωποι, που δεν έχουν προσωπικές ή κοινωνικές επαφές με κωφούς, έχουν την τάση να πιστεύουν ότι οι νοηματικές γλώσσες είναι ένα είδος παντομίμας ή αναπαράστασης κάποιας από τις φωνούμενες γλώσσες που μιλάνε οι ίδιοι. Η αλήθεια όμως είναι πολύ διαφορετική από την ευρέως διαδεδομένη αυτή αντίληψη. Οι νοηματικές γλώσσες (που, σημειωτέον, είναι πολλές και εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους), διαφέρουν από τις υπόλοιπες φυσικές γλώσσες ως προς το ότι μας είναι λιγότερο γνωστές, όχι όμως και ως προς τις γλωσσολογικές αρχές που διέπουν την επικοινωνιακή τους λειτουργία.
Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) είναι η φυσική γλώσσα της κοινότητας των Κωφών στην Ελλάδα. Όπως συμβαίνει και με τις υπόλοιπες νοηματικές, η ιδιαιτερότητά της σε σχέση με αυτό που ο περισσότερος κόσμος έχει συνηθίσει να ονομάζει "γλώσσα" είναι ότι η γραμματική της, δηλαδή το σύστημα των κανόνων βάσει των οποίων διαρθρώνεται ο λόγος και επιτυγχάνεται η επικοινωνία, δεν είναι προφορικό αλλά οπτικο-κινησιακό. Η ΕΝΓ λέγεται "ελληνική" γιατί χρησιμοποιείται στην Ελλάδα από Έλληνες νοηματιστές, αυτό όμως δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι απεικονίζει την ελληνική γλώσσα ή ότι προέρχεται από αυτήν. Αντίθετα, πρόκειται για ένα αυτόνομο γλωσσικό σύστημα που μπορεί να μελετηθεί και να αναλυθεί όπως και κάθε άλλη φυσική γλώσσα.
Τα γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιεί η ΕΝΓ (όπως και οι άλλες νοηματικές γλώσσες) για να διατυπώσει τις έννοιες και για να δημιουργήσει μορφολογία και σύνταξη, βασίζονται στην κίνηση των χεριών, στην στάση ή στην κίνηση του σώματος, και στην έκφραση του προσώπου. Οι βασικές μονάδες του λόγου (τις οποίες η επιστήμη της γλωσσολογίας ονομάζει γλωσσικά σημεία) της ΕΝΓ ονομάζονται νοήματα. Τα νοήματα μπορούν να έχουν λεξική ή γραμματική σημασία, ακριβώς όπως τα μορφήματα και οι λέξεις στις φυσικές γλώσσες.
Τα νοήματα δεν πρέπει να συγχέονται με το δακτυλικό αλφάβητο, το οποίο είναι απλώς ένας τρόπος μεταγραφής του ελληνικού αλφαβήτου. Οι νοηματιστές, ως φυσικοί ομιλητές της ΕΝΓ, χρησιμοποιούν το δακτυλικό αλφάβητο με δύο τρόπους: είτε για να αποδώσουν τα ακρώνυμα και τα κύρια ονόματα, είτε για να σχηματίσουν νοήματα στα οποία τα στοιχεία του δακτυλικού αλφαβήτου χρησιμοποιούνται ως χειρομορφές. Για παράδειγμα, το νόημα που σημαίνει "κοινωνία" σχηματίζεται από το "κ" του δακτυλικού αλφαβήτου σε συνδυασμό με κίνηση.
Το χαρακτηριστικότερο συστατικό ενός νοήματος λέγεται χειρομορφή. Η χειρομορφή είναι το σχήμα που παίρνει η παλάμη και η θέση στην οποία τοποθετούνται τα δάκτυλα τη στιγμή που αρχίζει να σχηματίζεται ένα νόημα. Η ίδια η χειρομορφή όμως από μόνη της δεν είναι φορέας σημασίας. Για να αποκτήσει σημασία, για να δημιουργηθεί δηλαδή ένα νόημα, η χειρομορφή πρέπει να συνοδεύεται και από τα παρακάτω στοιχεία:
- Τον "προσανατολισμό" της παλάμης, δηλαδή την κατεύθυνση προς την οποία στρέφεται η χειρομορφή κατά το σχηματισμό του νοήματος: ο δείκτης που δείχνει προς τα πάνω ή στρέφεται προς τα δεξιά αποτελεί τμήμα διαφορετικών νοημάτων.
- Τη θέση της χειρομορφής στο χώρο ή επάνω στο σώμα: τα νοήματα παράγονται σε καθορισμένο χώρο που λέγεται χώρος νοηματισμού. Ο χώρος αυτός αντιστοιχεί περίπου σε ένα τετράγωνο που ορίζεται από την κορυφή της κεφαλής ως τον άνω κορμό και εκτείνεται σε 20-30 εκατοστά δεξιά και αριστερά από τα μπράτσα. Αν χρησιμοποιήσουμε μία χειρομορφή έξω από το χώρο αυτό, π.χ. με τα μπράτσα κρεμασμένα δίπλα στο σώμα, το αποτέλεσμα δεν είναι αναγνωρίσιμο ως νόημα.
- Την κίνηση του χεριού, χωρίς την οποία δεν μπορεί να ολοκληρωθεί ένα νόημα: ο δείκτης που δείχνει προς τα πάνω ή στρέφεται προς τα δεξιά χωρίς να κινείται δεν είναι ολοκληρωμένο νόημα, δεν αντιστοιχεί δηλαδή σε ορισμένη σημασία. Εκτός από τη συμμετοχή της στο σχηματισμό του νοήματος, η κίνηση μπορεί να είναι και φορέας άλλων σημασιών, για παράδειγμα να δηλώνει τον αριθμό (ενικό ή πληθυντικό), το μέγεθος ενός αντικειμένου (μικρότερο ή μεγαλύτερο), ακόμα και τη συχνότητα μίας ενέργειας.
- Την στάση (ή κίνηση) του σώματος και/ή την έκφραση του προσώπου, που αποτελούν επίσης συστατικά του νοήματος με την έννοια ότι λειτουργούν για να μεταφέρουν πληροφορία όπως αυτή που δηλώνεται από τον τόνο της φωνής στις ομιλούμενες γλώσσες. Για παράδειγμα, η έννοια του μέλλοντος διατυπώνεται στην ΕΝΓ συνδυάζοντας το νόημα με μία ελαφρά κλίση του σώματος προς τα εμπρός.
Μελέτη και λεξικογράφηση της ΕΝΓ
Η μεγαλύτερη δυσκολία που εμφανίζεται όταν κάποιος θέλει να μελετήσει μία νοηματική γλώσσα, είναι "τεχνικού" χαρακτήρα, με την έννοια ότι δεν υπάρχει γραφή ή μεταγραφή κάποιου είδους. Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης μπορεί να συγκριθεί με αυτό που συμβαίνει σε πολλές προφορικές γλώσσες: η καταγραφή της γλώσσας είναι εξαιρετικά ελλιπής και η μελέτη της ιδιαίτερα περιορισμένη. Είναι προφανές ότι το πρόβλημα είναι εντονότερο στην περίπτωση της ΕΝΓ, για την οποία η καταγραφή οποιασδήποτε πληροφορίας γινόταν μέχρι τώρα μόνο με φωτογραφίες ή σκίτσα, από τα οποία έλειπε ένα βασικό συστατικό των νοημάτων: η κίνηση. Επιπλέον, οι διάφορες γλωσσικές και κοινωνικές προκαταλήψεις, όπως για παράδειγμα ότι η νοηματική δεν είναι "ακριβώς" γλώσσα, έχουν εμποδίσει την ευρύτερη διάδοσή της.
Στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος του υλικού που έχουμε στη διάθεσή μας αποτελείται από πρώιμες προσπάθειες λεξικογράφησης της ΕΝΓ, οι οποίες αφορούν πάντα δίγλωσσα λεξικά (ελληνικής - ΕΝΓ). Παράλληλα, η διδασκαλία της ΕΝΓ βασίζεται σε αποσπασματικές προσπάθειες, συχνά ιδιωτικές, ενώ λείπει εντελώς από την εκπαίδευση ένα βιβλίο γραμματικής, ένα συστηματικό εγχειρίδιο περιγραφής και ερμηνείας των κανόνων που την διέπουν. Οι ελλείψεις αυτές γίνονται εντονότερες μετά την αναγνώριση της ΕΝΓ από το ελληνικό κοινοβούλιο με τον νόμο 2817 (ΦΕΚ 78/14-3-00).
Το έργο ΝΟΗΜΑ
Το έργο ΝΟΗΜΑ (ΕΠΕΤ ΙΙ, Μέτρο 2.3, Δράση: Ειδική Δράση Ανάπτυξης Τεχνολογιών Υποστήριξης Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες - ΑΜΕΑ) υλοποιήθηκε με συνεργασία των παρακάτω φορέων: Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου (ΙΕΛ), Ομοσπονδία Κωφών Ελλάδος (ΟΜΚΕ), Εθνικό Ίδρυμα Κωφών (ΕΙΚ), Εκδόσεις Καστανιώτης, NETCOM Ε.Π.Ε. Το έργο είχε ως αντικείμενο την καταγραφή και επεξεργασία πρωτότυπου γλωσσικού και πολιτισμικού υλικού από την ΕΝΓ, με τελικό στόχο την ανάπτυξη εκπαιδευτικών προϊόντων σε ηλεκτρονική μορφή. Πιο συγκεκριμένα, οι εργασίες επικεντρώθηκαν: α) στην συλλογή αυθεντικού γλωσσικού υλικού από την ΕΝΓ και β) στην λεξιλογική ανάλυσή του. Δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην αξιοποίηση των τεχνολογιών που παρέχουν τη δυνατότητα δημιουργίας πολυμεσικών προϊόντων, ιδιαίτερα στην βιντεοσκόπηση του υλικού που προτείνεται για διδασκαλία. Τελικός στόχος ήταν η έκδοση προϊόντων κατάλληλων για τις διδακτικές και μαθησιακές ανάγκες των χρηστών της ΕΝΓ, που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είτε από ομάδες σε χώρους διδασκαλίας είτε από μεμονωμένους χρήστες στο σπίτι. Από τα προϊόντα-αποτελέσματα του έργου, παρουσιάζουμε παρακάτω τα δύο λεξικά που εκδόθηκαν σε CD-ROM και DVD-ROM.
Το παιδικό λεξικό του έργου ΝΟΗΜΑ
Το παιδικό λεξικό του έργου ΝΟΗΜΑ περιέχει 500 εικονογραφημένες λέξεις της ΕΝΓ. Απευθύνεται σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας τα οποία μπορεί να είναι ακούοντα (κωφών γονέων) ή κωφά (κωφών ή ακουόντων γονέων). Τα λήμματα είναι απλές λέξεις καθημερινής χρήσης, ταξινομημένα σύμφωνα με τις χειρομορφές της ΕΝΓ. Όλα τα λήμματα διαθέτουν μετάφραση στα νέα ελληνικά και μεταγραφή στο ελληνικό δακτυλικό αλφάβητο (ΕΔΑ). Τα σκίτσα και οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τα λήμματα απευθύνονται ειδικά στους νεαρούς χρήστες του λεξικού, που συχνά καταφεύγουν στην αναζήτηση λέξεων ξεκινώντας από το φωτογραφικό υλικό. Το λεξικό συνοδεύεται από το παιχνίδι Λεξιπλάστης, το οποίο επιτρέπει στον χρήστη να ελέγχει και να εμπλουτίζει τις γνώσεις του σχηματίζοντας λέξεις. Το σημαντικότερο όμως ρόλο στο λεξικό αυτό παίζουν οι βιντεοσκοπημένες λέξεις της ΕΝΓ, η εκμάθηση των οποίων αποτελεί και τον τελικό εκπαιδευτικό στόχο του προγράμματος.
Το λεξικό γενικής γλώσσας του έργου ΝΟΗΜΑ
Το λεξικό γενικής γλώσσας ΝΟΗΜΑ είναι το πρώτο ηλεκτρονικό λεξικό ελληνικών νοημάτων με μετάφραση στα νέα ελληνικά. Περιέχει 3.000 βιντεοσκοπημένες λέξεις και απευθύνεται σε νοηματιστές, αλλά και σε σπουδαστές που μαθαίνουν την ΕΝΓ ως δεύτερη γλώσσα. Ακολουθώντας μια εργονομία που έχει ως στόχο τη βέλτιστη χρηστικότητα του προϊόντος ως προς τις δύο ομάδες χρηστών, κάθε λήμμα-νόημα συνοδεύεται από ερμήνευμα που περιλαμβάνει, αφενός ένα μεταφραστικό ισοδύναμο και, αν χρειάζεται, περαιτέρω ερμηνεία στα νέα ελληνικά και αφετέρου συνώνυμα και αντώνυμα στην ΕΝΓ.
Η ενσωμάτωση ερμηνευμάτων και μεταφράσεων στα νέα ελληνικά βοηθά τους χρήστες που δεν είναι ομιλητές της ΕΝΓ να κατανοήσουν τη σημασία του νοήματος, ενώ παράλληλα επιτρέπει στους φυσικούς ομιλητές της ΕΝΓ να πλουτίσουν το λεξιλόγιό τους στα νέα ελληνικά. Το λεξικό διαθέτει επίσης κατάταξη των λημμάτων σε σημασιολογικές κατηγορίες, η οποία έχει γίνει για να διευκολύνει την εκμάθηση ομάδων νοημάτων που συνδέονται μεταξύ τους εννοιολογικά ή πραγματολογικά. Το σημαντικότερο συστατικό του λεξικού όμως παραμένει το πολυμεσικό υλικό, εφόσον τα λήμματα αντιπροσωπεύονται από βιντεοσκοπημένα νοήματα της ΕΝΓ.
Μεταξύ των βασικών στοιχείων του λεξικού (νεοελληνικές λέξεις, νοήματα, σημασίες), διακρίνονται διάφοροι τύποι σχέσεων: μπορεί να υπάρχει μεταξύ νοήματος και νεοελληνικής λέξης αντιστοιχία "ένα προς ένα", μπορεί όμως η αντιστοιχία να είναι του τύπου "ένα προς πολλά", π.χ. μία νεοελληνική λέξη να αντιστοιχεί σε περισσότερα του ενός νοήματα με μία ή περισσότερες σημασίες.
Η αναζήτηση των λημμάτων είναι δυνατή με τρεις τρόπους:
α) Με βάση την σειρά χειρομορφών από τις οποίες αποτελείται κάθε νόημα: στην περίπτωση αυτή, ο χρήστης πατάει με το ποντίκι επάνω στη χειρομορφή που επιλέγει από ένα πίνακα.
β) Με βάση την κατάταξη των λημμάτων σε κατηγορίες: εδώ ο χρήστης μπορεί να δει συγκεντρωμένα ονόματα ζώων ή φυτών, λέξεις σχετικές με την οικογένεια, την μαγειρική, την επικοινωνία κλπ.
γ) Με βάση την αλφαβητική σειρά των μεταφράσεων των νοημάτων στα νέα ελληνικά, δηλαδή με επιλογή της λέξης από ένα κατάλογο, όπως και σε άλλα λεξικά ηλεκτρονικής μορφής.
Μερικά άλλα στοιχεία τα οποία πρέπει να έχει υπόψη του ο χρήστης για να αξιοποιήσει καλύτερα το λεξικό είναι τα παρακάτω:
Η κατάταξη των χειρομορφών (ή χειρομορφική σειρά) στο ΝΟΗΜΑ γίνεται με κριτήριο τη μορφή της παλάμης και των δακτύλων. Τα νοήματα που περιλαμβάνονται στο λεξικό αποτελούνται από 53 διαφορετικές χειρομορφές κατανεμημένες σε 13 ομάδες. Για κάθε νόημα καταγράφονται όλες οι χειρομορφές που το αποτελούν, με πρώτη την αρχική χειρομορφή του κύριου χεριού (για τους αριστερόχειρες νοηματιστές κύριο είναι το αριστερό χέρι, όπως για τους δεξιόχειρες το δεξί). Για τα σύνθετα νοήματα, που αποτελούνται από περισσότερες από μία χειρομορφές, καταγράφονται αυτές που συνθέτουν καθένα από τα απλά νοήματα που χρησιμοποιούνται.
Όταν μια ελληνική λέξη αναλογεί σε δύο ή περισσότερα νοήματα, η ερμηνεία στα ελληνικά συνοδεύεται από ορισμένες διευκρινίσεις που δίνονται σε παρένθεση, π.χ. πέφτω (για αυτοκίνητο), πέφτω (για δένδρο), πέφτω (για άνθρωπο), πέφτω (για ζώο), κλπ. Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα, η αναζήτηση στον κατάλογο των ελληνικών λέξεων γίνεται με την επιλογή του ρήματος πέφτω. Οι ενδείξεις που βρίσκονται ανάμεσα σε παρενθέσεις και συνοδεύουν την ερμηνεία στα ελληνικά μπορεί επίσης να αντιπροσωπεύουν δήλωση σημασιολογικών χαρακτηριστικών, π.χ. γιατρός (άντρας), γιατρός (γυναίκα), γιατρός (άντρας ή γυναίκα).
Τα ρήματα παρουσιάζονται βιντεοσκοπημένα με τους εξής τρεις τρόπους:
α) είτε με σαφή δήλωση του πρώτου προσώπου, που γίνεται με κίνηση ξεχωριστή από αυτήν που δηλώνει το νόημα του ρήματος, π.χ. εγώ τρώω,
β) είτε με παρουσίαση του νοήματος στον ουδέτερο χώρο, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε δήλωση ως προς το πρόσωπο, π.χ. τρώω,
γ) είτε με την κίνηση να ξεκινάει από το δράστη και να καταλήγει στον άνθρωπο ή στο αντικείμενο που δέχεται την ενέργεια την οποία δηλώνει το ρήμα, π.χ. δίνω χρήματα.
Αυτή η διαφοροποίηση στην παρουσίαση των ρημάτων σχετίζεται με την σύνταξη της ΕΝΓ στην οποία (όπως και σε άλλες φυσικές γλώσσες), πολλά ρήματα συνοδεύονται υποχρεωτικά από δήλωση της κατηγορίας του υποκειμένου ή του αντικειμένου: για παράδειγμα, δεν μπορούμε να πούμε ανοίγω στην ΕΝΓ αν δεν δηλώσουμε τι είδους είναι το αντικείμενο που ανοίγουμε (πόρτα, δίφυλλη πόρτα, βιβλίο, συρτάρι...), όπως και δεν μπορούμε να πούμε πέφτω χωρίς να δηλώσουμε αν το υποκείμενο είναι άνθρωπος, ζώο, δέντρο, αεροπλάνο, όχημα...
Τέλος, υπάρχει και μία σειρά από "περιλεξικογραφικά" δεδομένα, τα οποία αποτελούνται από :
- παραδείγματα κλίσης για τα ρήματα,
- περιγραφή του συστήματος αρίθμησης της ΕΝΓ,
- παρουσίαση του συνόλου των χειρομορφών σε πίνακα,
- παρουσίαση του ελληνικού δακτυλικού αλφαβήτου (ΕΔΑ).
Σχετικοί Δικτυακοί Τόποι
Η σελίδα του λεξικού ΝΟΗΜΑ η οποία περιλαμβάνει και μία σύνδεση με δείγματα του λεξικού.
Για περισσότερες πληροφορίες για την έρευνα, την διδασκαλία και την διερμηνεία από και προς τις νοηματικές γλώσσες, παραπέμπουμε στο http://www.cvm.qc.ca/dcb/Pages/interp.htm και στην διεύθυνση της Μονάδας Αγωγής Κωφών (ΜΑΚ) του Πανεπιστημίου Πατρών, http://deaf.elemedu.upatras.gr/, όπου μπορεί κανείς να βρει και εκτενείς καταλόγους συνδέσεων. Ένα κατάλογο με on-line λεξικά νοηματικής γλώσσας από όλον τον κόσμο θα βρείτε στη σελίδα νοηματικών λεξικών του translatum.
Βιβλιογραφία
Δεδομένου ότι υπάρχει διεθνώς σημαντικός όγκος βιβλιογραφίας για τις νοηματικές γλώσσες, αναφέρουμε παρακάτω μόνο ορισμένα δημοσιεύματα σχετικά με την ΕΝΓ.
Ευθυμίου Ε., Μ. Κατσογιάννου, 2001. "Από την έρευνα για την ελληνική νοηματική γλώσσα (ΕΝΓ): μελέτη του λεξιλογίου και δημιουργία λεξικού", 22η ετήσια συνάντηση του Τομέα γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη.
Ευθυμίου Ε., Μ. Κατσογιάννου, Γ. Σταϊνχάουερ, Β. Κουρμπέτης, 2000. "Το έργο ΝΟΗΜΑ για την λεξικογράφηση της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας", Λογοπλοήγηση 7, Αθήνα.
Kourbetis V. & R.J. Hoffmeister, 1996. "Deaf Culture in Greece", International Conference in Education of the Deaf, Manchester.
Κουρμπέτης Β., Ε. Μαρκάκης, Γ. Σταϊνχάουερ, 1999. Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα και η διδασκαλία της στα σχολεία Κωφών, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα.
Λαμπροπούλου Β., 1999. Η κοινωνία και οι Κωφοί. Κοινότητα και Κουλτούρα Κωφών, Επιμόρφωση εκπαιδευτικών και ειδικών επιστημόνων ΣΜΕΑ Κωφών και Βαρηκόων - 1ο εκπαιδευτικό πακέτο επιμόρφωσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, ΠΤΔΕ, Πάτρα.
Λογιάδης Ν., & Μ. Λογιάδη 1985. Λεξικό Νοηματικής Γλώσσας, Potamitis Press, Αθήνα.
Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) είναι η φυσική γλώσσα της κοινότητας των Κωφών στην Ελλάδα. Όπως συμβαίνει και με τις υπόλοιπες νοηματικές, η ιδιαιτερότητά της σε σχέση με αυτό που ο περισσότερος κόσμος έχει συνηθίσει να ονομάζει "γλώσσα" είναι ότι η γραμματική της, δηλαδή το σύστημα των κανόνων βάσει των οποίων διαρθρώνεται ο λόγος και επιτυγχάνεται η επικοινωνία, δεν είναι προφορικό αλλά οπτικο-κινησιακό. Η ΕΝΓ λέγεται "ελληνική" γιατί χρησιμοποιείται στην Ελλάδα από Έλληνες νοηματιστές, αυτό όμως δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι απεικονίζει την ελληνική γλώσσα ή ότι προέρχεται από αυτήν. Αντίθετα, πρόκειται για ένα αυτόνομο γλωσσικό σύστημα που μπορεί να μελετηθεί και να αναλυθεί όπως και κάθε άλλη φυσική γλώσσα.
Τα γλωσσικά μέσα που χρησιμοποιεί η ΕΝΓ (όπως και οι άλλες νοηματικές γλώσσες) για να διατυπώσει τις έννοιες και για να δημιουργήσει μορφολογία και σύνταξη, βασίζονται στην κίνηση των χεριών, στην στάση ή στην κίνηση του σώματος, και στην έκφραση του προσώπου. Οι βασικές μονάδες του λόγου (τις οποίες η επιστήμη της γλωσσολογίας ονομάζει γλωσσικά σημεία) της ΕΝΓ ονομάζονται νοήματα. Τα νοήματα μπορούν να έχουν λεξική ή γραμματική σημασία, ακριβώς όπως τα μορφήματα και οι λέξεις στις φυσικές γλώσσες.
Τα νοήματα δεν πρέπει να συγχέονται με το δακτυλικό αλφάβητο, το οποίο είναι απλώς ένας τρόπος μεταγραφής του ελληνικού αλφαβήτου. Οι νοηματιστές, ως φυσικοί ομιλητές της ΕΝΓ, χρησιμοποιούν το δακτυλικό αλφάβητο με δύο τρόπους: είτε για να αποδώσουν τα ακρώνυμα και τα κύρια ονόματα, είτε για να σχηματίσουν νοήματα στα οποία τα στοιχεία του δακτυλικού αλφαβήτου χρησιμοποιούνται ως χειρομορφές. Για παράδειγμα, το νόημα που σημαίνει "κοινωνία" σχηματίζεται από το "κ" του δακτυλικού αλφαβήτου σε συνδυασμό με κίνηση.
Το χαρακτηριστικότερο συστατικό ενός νοήματος λέγεται χειρομορφή. Η χειρομορφή είναι το σχήμα που παίρνει η παλάμη και η θέση στην οποία τοποθετούνται τα δάκτυλα τη στιγμή που αρχίζει να σχηματίζεται ένα νόημα. Η ίδια η χειρομορφή όμως από μόνη της δεν είναι φορέας σημασίας. Για να αποκτήσει σημασία, για να δημιουργηθεί δηλαδή ένα νόημα, η χειρομορφή πρέπει να συνοδεύεται και από τα παρακάτω στοιχεία:
- Τον "προσανατολισμό" της παλάμης, δηλαδή την κατεύθυνση προς την οποία στρέφεται η χειρομορφή κατά το σχηματισμό του νοήματος: ο δείκτης που δείχνει προς τα πάνω ή στρέφεται προς τα δεξιά αποτελεί τμήμα διαφορετικών νοημάτων.
- Τη θέση της χειρομορφής στο χώρο ή επάνω στο σώμα: τα νοήματα παράγονται σε καθορισμένο χώρο που λέγεται χώρος νοηματισμού. Ο χώρος αυτός αντιστοιχεί περίπου σε ένα τετράγωνο που ορίζεται από την κορυφή της κεφαλής ως τον άνω κορμό και εκτείνεται σε 20-30 εκατοστά δεξιά και αριστερά από τα μπράτσα. Αν χρησιμοποιήσουμε μία χειρομορφή έξω από το χώρο αυτό, π.χ. με τα μπράτσα κρεμασμένα δίπλα στο σώμα, το αποτέλεσμα δεν είναι αναγνωρίσιμο ως νόημα.
- Την κίνηση του χεριού, χωρίς την οποία δεν μπορεί να ολοκληρωθεί ένα νόημα: ο δείκτης που δείχνει προς τα πάνω ή στρέφεται προς τα δεξιά χωρίς να κινείται δεν είναι ολοκληρωμένο νόημα, δεν αντιστοιχεί δηλαδή σε ορισμένη σημασία. Εκτός από τη συμμετοχή της στο σχηματισμό του νοήματος, η κίνηση μπορεί να είναι και φορέας άλλων σημασιών, για παράδειγμα να δηλώνει τον αριθμό (ενικό ή πληθυντικό), το μέγεθος ενός αντικειμένου (μικρότερο ή μεγαλύτερο), ακόμα και τη συχνότητα μίας ενέργειας.
- Την στάση (ή κίνηση) του σώματος και/ή την έκφραση του προσώπου, που αποτελούν επίσης συστατικά του νοήματος με την έννοια ότι λειτουργούν για να μεταφέρουν πληροφορία όπως αυτή που δηλώνεται από τον τόνο της φωνής στις ομιλούμενες γλώσσες. Για παράδειγμα, η έννοια του μέλλοντος διατυπώνεται στην ΕΝΓ συνδυάζοντας το νόημα με μία ελαφρά κλίση του σώματος προς τα εμπρός.
Μελέτη και λεξικογράφηση της ΕΝΓ
Η μεγαλύτερη δυσκολία που εμφανίζεται όταν κάποιος θέλει να μελετήσει μία νοηματική γλώσσα, είναι "τεχνικού" χαρακτήρα, με την έννοια ότι δεν υπάρχει γραφή ή μεταγραφή κάποιου είδους. Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης μπορεί να συγκριθεί με αυτό που συμβαίνει σε πολλές προφορικές γλώσσες: η καταγραφή της γλώσσας είναι εξαιρετικά ελλιπής και η μελέτη της ιδιαίτερα περιορισμένη. Είναι προφανές ότι το πρόβλημα είναι εντονότερο στην περίπτωση της ΕΝΓ, για την οποία η καταγραφή οποιασδήποτε πληροφορίας γινόταν μέχρι τώρα μόνο με φωτογραφίες ή σκίτσα, από τα οποία έλειπε ένα βασικό συστατικό των νοημάτων: η κίνηση. Επιπλέον, οι διάφορες γλωσσικές και κοινωνικές προκαταλήψεις, όπως για παράδειγμα ότι η νοηματική δεν είναι "ακριβώς" γλώσσα, έχουν εμποδίσει την ευρύτερη διάδοσή της.
Στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος του υλικού που έχουμε στη διάθεσή μας αποτελείται από πρώιμες προσπάθειες λεξικογράφησης της ΕΝΓ, οι οποίες αφορούν πάντα δίγλωσσα λεξικά (ελληνικής - ΕΝΓ). Παράλληλα, η διδασκαλία της ΕΝΓ βασίζεται σε αποσπασματικές προσπάθειες, συχνά ιδιωτικές, ενώ λείπει εντελώς από την εκπαίδευση ένα βιβλίο γραμματικής, ένα συστηματικό εγχειρίδιο περιγραφής και ερμηνείας των κανόνων που την διέπουν. Οι ελλείψεις αυτές γίνονται εντονότερες μετά την αναγνώριση της ΕΝΓ από το ελληνικό κοινοβούλιο με τον νόμο 2817 (ΦΕΚ 78/14-3-00).
Το έργο ΝΟΗΜΑ
Το έργο ΝΟΗΜΑ (ΕΠΕΤ ΙΙ, Μέτρο 2.3, Δράση: Ειδική Δράση Ανάπτυξης Τεχνολογιών Υποστήριξης Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες - ΑΜΕΑ) υλοποιήθηκε με συνεργασία των παρακάτω φορέων: Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου (ΙΕΛ), Ομοσπονδία Κωφών Ελλάδος (ΟΜΚΕ), Εθνικό Ίδρυμα Κωφών (ΕΙΚ), Εκδόσεις Καστανιώτης, NETCOM Ε.Π.Ε. Το έργο είχε ως αντικείμενο την καταγραφή και επεξεργασία πρωτότυπου γλωσσικού και πολιτισμικού υλικού από την ΕΝΓ, με τελικό στόχο την ανάπτυξη εκπαιδευτικών προϊόντων σε ηλεκτρονική μορφή. Πιο συγκεκριμένα, οι εργασίες επικεντρώθηκαν: α) στην συλλογή αυθεντικού γλωσσικού υλικού από την ΕΝΓ και β) στην λεξιλογική ανάλυσή του. Δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην αξιοποίηση των τεχνολογιών που παρέχουν τη δυνατότητα δημιουργίας πολυμεσικών προϊόντων, ιδιαίτερα στην βιντεοσκόπηση του υλικού που προτείνεται για διδασκαλία. Τελικός στόχος ήταν η έκδοση προϊόντων κατάλληλων για τις διδακτικές και μαθησιακές ανάγκες των χρηστών της ΕΝΓ, που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είτε από ομάδες σε χώρους διδασκαλίας είτε από μεμονωμένους χρήστες στο σπίτι. Από τα προϊόντα-αποτελέσματα του έργου, παρουσιάζουμε παρακάτω τα δύο λεξικά που εκδόθηκαν σε CD-ROM και DVD-ROM.
Το παιδικό λεξικό του έργου ΝΟΗΜΑ
Το παιδικό λεξικό του έργου ΝΟΗΜΑ περιέχει 500 εικονογραφημένες λέξεις της ΕΝΓ. Απευθύνεται σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας τα οποία μπορεί να είναι ακούοντα (κωφών γονέων) ή κωφά (κωφών ή ακουόντων γονέων). Τα λήμματα είναι απλές λέξεις καθημερινής χρήσης, ταξινομημένα σύμφωνα με τις χειρομορφές της ΕΝΓ. Όλα τα λήμματα διαθέτουν μετάφραση στα νέα ελληνικά και μεταγραφή στο ελληνικό δακτυλικό αλφάβητο (ΕΔΑ). Τα σκίτσα και οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τα λήμματα απευθύνονται ειδικά στους νεαρούς χρήστες του λεξικού, που συχνά καταφεύγουν στην αναζήτηση λέξεων ξεκινώντας από το φωτογραφικό υλικό. Το λεξικό συνοδεύεται από το παιχνίδι Λεξιπλάστης, το οποίο επιτρέπει στον χρήστη να ελέγχει και να εμπλουτίζει τις γνώσεις του σχηματίζοντας λέξεις. Το σημαντικότερο όμως ρόλο στο λεξικό αυτό παίζουν οι βιντεοσκοπημένες λέξεις της ΕΝΓ, η εκμάθηση των οποίων αποτελεί και τον τελικό εκπαιδευτικό στόχο του προγράμματος.
Το λεξικό γενικής γλώσσας του έργου ΝΟΗΜΑ
Το λεξικό γενικής γλώσσας ΝΟΗΜΑ είναι το πρώτο ηλεκτρονικό λεξικό ελληνικών νοημάτων με μετάφραση στα νέα ελληνικά. Περιέχει 3.000 βιντεοσκοπημένες λέξεις και απευθύνεται σε νοηματιστές, αλλά και σε σπουδαστές που μαθαίνουν την ΕΝΓ ως δεύτερη γλώσσα. Ακολουθώντας μια εργονομία που έχει ως στόχο τη βέλτιστη χρηστικότητα του προϊόντος ως προς τις δύο ομάδες χρηστών, κάθε λήμμα-νόημα συνοδεύεται από ερμήνευμα που περιλαμβάνει, αφενός ένα μεταφραστικό ισοδύναμο και, αν χρειάζεται, περαιτέρω ερμηνεία στα νέα ελληνικά και αφετέρου συνώνυμα και αντώνυμα στην ΕΝΓ.
Η ενσωμάτωση ερμηνευμάτων και μεταφράσεων στα νέα ελληνικά βοηθά τους χρήστες που δεν είναι ομιλητές της ΕΝΓ να κατανοήσουν τη σημασία του νοήματος, ενώ παράλληλα επιτρέπει στους φυσικούς ομιλητές της ΕΝΓ να πλουτίσουν το λεξιλόγιό τους στα νέα ελληνικά. Το λεξικό διαθέτει επίσης κατάταξη των λημμάτων σε σημασιολογικές κατηγορίες, η οποία έχει γίνει για να διευκολύνει την εκμάθηση ομάδων νοημάτων που συνδέονται μεταξύ τους εννοιολογικά ή πραγματολογικά. Το σημαντικότερο συστατικό του λεξικού όμως παραμένει το πολυμεσικό υλικό, εφόσον τα λήμματα αντιπροσωπεύονται από βιντεοσκοπημένα νοήματα της ΕΝΓ.
Μεταξύ των βασικών στοιχείων του λεξικού (νεοελληνικές λέξεις, νοήματα, σημασίες), διακρίνονται διάφοροι τύποι σχέσεων: μπορεί να υπάρχει μεταξύ νοήματος και νεοελληνικής λέξης αντιστοιχία "ένα προς ένα", μπορεί όμως η αντιστοιχία να είναι του τύπου "ένα προς πολλά", π.χ. μία νεοελληνική λέξη να αντιστοιχεί σε περισσότερα του ενός νοήματα με μία ή περισσότερες σημασίες.
Η αναζήτηση των λημμάτων είναι δυνατή με τρεις τρόπους:
α) Με βάση την σειρά χειρομορφών από τις οποίες αποτελείται κάθε νόημα: στην περίπτωση αυτή, ο χρήστης πατάει με το ποντίκι επάνω στη χειρομορφή που επιλέγει από ένα πίνακα.
β) Με βάση την κατάταξη των λημμάτων σε κατηγορίες: εδώ ο χρήστης μπορεί να δει συγκεντρωμένα ονόματα ζώων ή φυτών, λέξεις σχετικές με την οικογένεια, την μαγειρική, την επικοινωνία κλπ.
γ) Με βάση την αλφαβητική σειρά των μεταφράσεων των νοημάτων στα νέα ελληνικά, δηλαδή με επιλογή της λέξης από ένα κατάλογο, όπως και σε άλλα λεξικά ηλεκτρονικής μορφής.
Μερικά άλλα στοιχεία τα οποία πρέπει να έχει υπόψη του ο χρήστης για να αξιοποιήσει καλύτερα το λεξικό είναι τα παρακάτω:
Η κατάταξη των χειρομορφών (ή χειρομορφική σειρά) στο ΝΟΗΜΑ γίνεται με κριτήριο τη μορφή της παλάμης και των δακτύλων. Τα νοήματα που περιλαμβάνονται στο λεξικό αποτελούνται από 53 διαφορετικές χειρομορφές κατανεμημένες σε 13 ομάδες. Για κάθε νόημα καταγράφονται όλες οι χειρομορφές που το αποτελούν, με πρώτη την αρχική χειρομορφή του κύριου χεριού (για τους αριστερόχειρες νοηματιστές κύριο είναι το αριστερό χέρι, όπως για τους δεξιόχειρες το δεξί). Για τα σύνθετα νοήματα, που αποτελούνται από περισσότερες από μία χειρομορφές, καταγράφονται αυτές που συνθέτουν καθένα από τα απλά νοήματα που χρησιμοποιούνται.
Όταν μια ελληνική λέξη αναλογεί σε δύο ή περισσότερα νοήματα, η ερμηνεία στα ελληνικά συνοδεύεται από ορισμένες διευκρινίσεις που δίνονται σε παρένθεση, π.χ. πέφτω (για αυτοκίνητο), πέφτω (για δένδρο), πέφτω (για άνθρωπο), πέφτω (για ζώο), κλπ. Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα, η αναζήτηση στον κατάλογο των ελληνικών λέξεων γίνεται με την επιλογή του ρήματος πέφτω. Οι ενδείξεις που βρίσκονται ανάμεσα σε παρενθέσεις και συνοδεύουν την ερμηνεία στα ελληνικά μπορεί επίσης να αντιπροσωπεύουν δήλωση σημασιολογικών χαρακτηριστικών, π.χ. γιατρός (άντρας), γιατρός (γυναίκα), γιατρός (άντρας ή γυναίκα).
Τα ρήματα παρουσιάζονται βιντεοσκοπημένα με τους εξής τρεις τρόπους:
α) είτε με σαφή δήλωση του πρώτου προσώπου, που γίνεται με κίνηση ξεχωριστή από αυτήν που δηλώνει το νόημα του ρήματος, π.χ. εγώ τρώω,
β) είτε με παρουσίαση του νοήματος στον ουδέτερο χώρο, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε δήλωση ως προς το πρόσωπο, π.χ. τρώω,
γ) είτε με την κίνηση να ξεκινάει από το δράστη και να καταλήγει στον άνθρωπο ή στο αντικείμενο που δέχεται την ενέργεια την οποία δηλώνει το ρήμα, π.χ. δίνω χρήματα.
Αυτή η διαφοροποίηση στην παρουσίαση των ρημάτων σχετίζεται με την σύνταξη της ΕΝΓ στην οποία (όπως και σε άλλες φυσικές γλώσσες), πολλά ρήματα συνοδεύονται υποχρεωτικά από δήλωση της κατηγορίας του υποκειμένου ή του αντικειμένου: για παράδειγμα, δεν μπορούμε να πούμε ανοίγω στην ΕΝΓ αν δεν δηλώσουμε τι είδους είναι το αντικείμενο που ανοίγουμε (πόρτα, δίφυλλη πόρτα, βιβλίο, συρτάρι...), όπως και δεν μπορούμε να πούμε πέφτω χωρίς να δηλώσουμε αν το υποκείμενο είναι άνθρωπος, ζώο, δέντρο, αεροπλάνο, όχημα...
Τέλος, υπάρχει και μία σειρά από "περιλεξικογραφικά" δεδομένα, τα οποία αποτελούνται από :
- παραδείγματα κλίσης για τα ρήματα,
- περιγραφή του συστήματος αρίθμησης της ΕΝΓ,
- παρουσίαση του συνόλου των χειρομορφών σε πίνακα,
- παρουσίαση του ελληνικού δακτυλικού αλφαβήτου (ΕΔΑ).
Σχετικοί Δικτυακοί Τόποι
Η σελίδα του λεξικού ΝΟΗΜΑ η οποία περιλαμβάνει και μία σύνδεση με δείγματα του λεξικού.
Για περισσότερες πληροφορίες για την έρευνα, την διδασκαλία και την διερμηνεία από και προς τις νοηματικές γλώσσες, παραπέμπουμε στο http://www.cvm.qc.ca/dcb/Pages/interp.htm και στην διεύθυνση της Μονάδας Αγωγής Κωφών (ΜΑΚ) του Πανεπιστημίου Πατρών, http://deaf.elemedu.upatras.gr/, όπου μπορεί κανείς να βρει και εκτενείς καταλόγους συνδέσεων. Ένα κατάλογο με on-line λεξικά νοηματικής γλώσσας από όλον τον κόσμο θα βρείτε στη σελίδα νοηματικών λεξικών του translatum.
Βιβλιογραφία
Δεδομένου ότι υπάρχει διεθνώς σημαντικός όγκος βιβλιογραφίας για τις νοηματικές γλώσσες, αναφέρουμε παρακάτω μόνο ορισμένα δημοσιεύματα σχετικά με την ΕΝΓ.
Ευθυμίου Ε., Μ. Κατσογιάννου, 2001. "Από την έρευνα για την ελληνική νοηματική γλώσσα (ΕΝΓ): μελέτη του λεξιλογίου και δημιουργία λεξικού", 22η ετήσια συνάντηση του Τομέα γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη.
Ευθυμίου Ε., Μ. Κατσογιάννου, Γ. Σταϊνχάουερ, Β. Κουρμπέτης, 2000. "Το έργο ΝΟΗΜΑ για την λεξικογράφηση της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας", Λογοπλοήγηση 7, Αθήνα.
Kourbetis V. & R.J. Hoffmeister, 1996. "Deaf Culture in Greece", International Conference in Education of the Deaf, Manchester.
Κουρμπέτης Β., Ε. Μαρκάκης, Γ. Σταϊνχάουερ, 1999. Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα και η διδασκαλία της στα σχολεία Κωφών, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα.
Λαμπροπούλου Β., 1999. Η κοινωνία και οι Κωφοί. Κοινότητα και Κουλτούρα Κωφών, Επιμόρφωση εκπαιδευτικών και ειδικών επιστημόνων ΣΜΕΑ Κωφών και Βαρηκόων - 1ο εκπαιδευτικό πακέτο επιμόρφωσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, ΠΤΔΕ, Πάτρα.
Λογιάδης Ν., & Μ. Λογιάδη 1985. Λεξικό Νοηματικής Γλώσσας, Potamitis Press, Αθήνα.
Πηγή : http://www.translatum.gr/journal/2/greek-sign-language.htm
