Στην Ελλάδα του 21ου αιώνα εμφανίζεται ανησυχία για τα συνεχώς αυξανόμενα περιστατικά επιθετικής συμπεριφοράς μεταξύ των παιδιών και τον εφήβων στο χώρο του σχολείου και όχι μόνο. Ο τρόπος επικοινωνίας γίνεται πολλές φορές βίαιος και προσβλητικός, με αποτέλεσμα η παιδική επιθετικότητα να αποτελεί καθημερινό φαινόμενο που παίρνει διαστάσεις.
Από την επιστημονική ομάδα του Ευάγγελου Ζουμπανέα , Διατροφολόγου και την ψυχολόγο Τσιλιμάγκου Σοφία (www.diatrofi.gr)
Η επιθετική συμπεριφορά δεν περιλαμβάνει μόνο τη σωματική βία αλλά και την συναισθηματική πίεση και την αποκλίνουσα γλωσσική έκφραση. Ως εκ τούτου θα λέγαμε, ότι ο όρος επιθετικότητα περιλαμβάνει όλες εκείνες τις μορφές δραστηριότητας και όλες τις ενέργειες που αποσκοπούν στην άσκηση ελέγχου επάνω στο περιβάλλον και στο χειρισμό συνομηλίκων. Για να θεωρηθεί μια συμπεριφορά επιθετική πρέπει να μπορεί εν δυνάμει να προκαλέσει βλάβη στον αποδέκτη της ή σε αυτόν που την εκδηλώνει, να συνδέεται με αυξημένη διέγερση του θύτη και να προκαλεί αποστροφή στο θύμα. Φυσικά όλα τα παιδιά σε κάποια περίοδο της ζωής τους, θα παρουσιάσουν κάποια στοιχεία επιθετικότητας. Το πρόβλημα ξεκινάει όταν αδυνατούν να ελέγξουν την παρόρμηση αυτή για μεγάλο χρονικό διάστημα με αποτέλεσμα να παραβαίνουν σχολικούς και κοινωνικούς κανόνες και έτσι να απομονώνονται από τον περίγυρο τους και να βιώνουν συναισθήματα θλίψης, μοναξιάς ,θυμού.
ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ
Σύμφωνα με τα έγκυρα διαγνωστικά πρότυπα όπως το DSM IV, τα οποία χρησιμοποιούνται ευρέως από ειδικούς της ψυχικής υγείας, οι παραβάσεις που προαναφέραμε εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες κλινικού ενδιαφέροντος : 1) στις διαταραχές της αγωγής και 2) στην εναντιωτική προκλητική διαταραχή. Στην διαταραχή της αγωγής παρατηρούμε συμπεριφορές που παραβιάζουν τα δικαιώματα των άλλων, όπως ψέματα ,κλοπές ή απάτες. Στην εναντιωτική προκλητική διαταραχή παρατηρούμε συμπεριφορές που επανηλειμμένα τις χαρακτηρίζει η ανυπακοή, η αρνητική στάση, η προκλητικότητα και η εχθρικότητα. Το άτομο με τη διαταραχή αυτή δεν δέχεται συμβουλές, δεν υποχωρεί και δεν συμβιβάζεται, ,προκαλεί και χάνει πολύ εύκολα την ψυχραιμία του.
Αναλυτικότερα:
ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΔΙΑΓΩΓΗΣ: η συμπεριφορά των ατόμων αυτών ομαδοποιείται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες ι)επιθετικότητα προς ανθρώπους και ζώα, ιι)καταστροφή περιουσίας, ιιι)απάτες ή κλοπές και τέλος ιν) παραβιάσεις κανόνων. Πιο συγκεκριμένα το παιδί έχει φερθεί σκληρά σωματικά σε ανθρώπους ή ζώα, έχει φοβερίσει απειλήσει ή τρομοκρατήσει ή έχει χρησιμοποιήσει κάποιο όπλο(ρόπαλο, τούβλο , σπασμένο μπουκάλι μαχαίρι ,πιστόλι) προκαλώντας σημαντική έκπτωση στην κοινωνική, σχολική ή επαγγελματική λειτουργικότητα.
Σε ότι αφορά την καταστροφή περιουσίας, έχει εσκεμμένα βάλει φωτιά(ή με όποιο άλλο τρόπο) με σκοπό να προξενήσει σοβαρή ζημιά ή έχει εσκεμμένα καταστρέψει περιουσία άλλων . Όταν αναφερόμαστε σε απάτες ή κλοπές εννοούμε ότι το παιδί έχει διαρρήξει σπίτι, αυτοκίνητο άλλου ατόμου, λέει συχνά ψέματα για να αποκτήσει πράγματα ή να πετύχει χάρες καθώς και αντικείμενα μη ευτελούς αξίας χωρίς όμως να επιτεθεί σε κάποιο θύμα. Τέλος στις σοβαρές παραβιάσεις κανόνων ,το παιδί μένει έξω τη νύχτα παρά τις γονικές απαγορεύσεις με αρχή πριν την ηλικία των 13 χρόνων, κάνει συχνά σκασιαρχείο από το σχολείο ή έχει φύγει τουλάχιστον μια φορά από το πατρικό σπίτι και διανυκτέρευσε εκτός σπιτιού. Τουλάχιστον τρία ή περισσότερα από τα παραπάνω κριτήρια θα πρέπει να έχουν εκδηλωθεί τους τελευταίους δώδεκα μήνες προκειμένου να διαγνώσουμε διαταραχή της διαγωγής
ΕΝΑΝΤΙΩΤΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ: συχνά ξεσπάσματα θυμού, καβγάδες με ενηλίκους και έντονη εκδικητικότητα χαρακτηρίζουν τα άτομα με τη διαταραχή αυτή. Το παιδί με εναντιωτική προκλητική διαταραχή αρνείται να συμμορφωθεί με αιτήματα ή κανόνες των ενηλίκων ,συχνά κατηγορεί τους άλλους για τα δικά του λάθη, ενοχλείται εύκολα από τους άλλους ή ενοχλεί εσκεμμένα ανθρώπους και κακιώνει προκαλώντας όπως και στην διαταραχή της διαγωγής σημαντική έκπτωση στην κοινωνική σχολική ή επαγγελματική λειτουργικότητα. Τουλάχιστον τέσσερα ή περισσότερα από τα παραπάνω κριτήρια θα πρέπει να διαρκούν για τουλάχιστον έξι μήνες προκειμένου να διαγνώσουμε εναντιωτική διαταραχή στο παιδί ή έφηβο.
ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ
Η αιτιολογία της διαταραχής, αν και βασικά άγνωστη, οπωσδήποτε είναι πολυπαραγοντική. Ο κίνδυνος εμφάνισης της διαταραχής αυξάνει σε παιδιά που έχουν γονείς με εξάρτηση από αλκοόλ ή έχουν οι ίδιοι ιστορικό διαταραχής της Διαγωγής. Επίσης η σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, η έλλειψη γονικής επίβλεψης, η σκληρή διαπαιδαγώγηση, η παρέα με συνομήλικους παραπτωματίες ,ο χωρισμός ή το διαζύγιο των γονιών, τα κοινωνικό-οικονομικά προβλήματα στην οικογένεια η εγκατάλειψη ή παραμέληση είναι κάποιοι παράγοντες που σύμφωνα με μελέτες ,έχουν ενοχοποιηθεί ενισχύοντας την υπόθεση τόσο της γενετικής όσο και της περιβαλλοντικής συμμετοχής στην προδιάθεση και εμφάνιση των διαταραχών αυτών.
ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ
- Μια επιθετική συμπεριφορά είναι δυνατό να ποικίλλει σε ένταση, συχνότητα και μορφή ανάλογα με το παιδί ή τον έφηβο. Σε γενικές γραμμές όμως κάποιες πρακτικές όταν ακολουθούνται μπορούν να μειώσουν την συμπτωματολογία της επιθετικής συμπεριφοράς. Αναφέρονται ενδεικτικά μερικές:
- Οι γονείς καλό είναι να παρατηρούν το παιδί συστηματικά, ώστε να εντοπίζουν την έναρξη των αρνητικών συναισθημάτων του και αυτό γιατί ,ο χειρισμός των συναισθημάτων γίνεται ευκολότερος όταν βρίσκονται σε χαμηλή ένταση. Με αυτό τον τρόπο θα μπορούν να ηρεμήσουν το παιδί αφού αποδεχτούν τα συναισθήματα που εκείνο νιώθει και έτσι και το παιδί με τη σειρά του θα μπορέσει να μάθει να διαχειρίζεται σταδιακά τα συναισθήματα και να ηρεμεί μόνο του τον εαυτό του.
- Σημαντικό είναι οι γονείς και εκπαιδευτικοί, να μπορούν να αναγνωρίσουν το συναίσθημα του παιδιού πίσω από την επιθετική συμπεριφορά και να το βοηθούν να το κατονομάσει. Θα πρέπει όμως να γίνεται σαφές ότι κάποιες συμπεριφορές δεν μπορούν να είναι αποδεκτές. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει ότι το πρόβλημα δεν είναι αυτό που νιώθει (π.χ θυμός που δεν το παίζουν) αλλά ο τρόπος που το εκφράζει.
- Η στέρηση προνομίων δηλαδή η αρνητική ενίσχυση, όταν ένα παιδί εκδηλώνει ανάρμοστη συμπεριφορά είναι μια ακόμα προσέγγιση. Με αυτό τον τρόπο το παιδί μαθαίνει ποιες συμπεριφορές είναι αποδεκτές και ενισχύονται και ποιες συμπεριφορές είναι ανάρμοστες και απορρίπτονται.
- Η απομάκρυνση από το ερέθισμα (time out) που προκαλεί άγχος στο παιδί και ενισχύει την επιθετική συμπεριφορά, είναι δυνατό να επαναφέρει το παιδί σε μία κατάσταση συναισθηματικής ηρεμίας
- Η σταθερότητα και η τοποθέτηση σαφών ορίων, αλλά και η υπομονή και η επιμονή από μέρους όλων όσοι ασχολούνται με την διαπαιδαγώγηση των παιδιών αυτών κρίνεται επιβεβλημένη. Χρειάζεται όμως ιδιαίτερη προσοχή ώστε να μην επικοινωνηθεί απόρριψη προς τα άτομα αυτά.
- Θα πρέπει πάντα να φροντίζουμε να χαρακτηρίζουμε τη συμπεριφορά του παιδιού ως κακή κι όχι το ίδιο το παιδί. Θα πρέπει με άλλα λόγια ,να γίνεται σαφές κάθε φορά ότι δεν κατακρίνουμε το παιδί σαν προσωπικότητα αλλά τον τρόπο αντίδρασης του.
- Στις περισσότερες περιπτώσεις ,ατομική και οικογενειακή θεραπεία μπορεί να είναι αποτελεσματικές, παράλληλα με τεχνικές θεραπείας συμπεριφοράς.
ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΡΟΛΗΦΘΕΙ Η ΒΙΑΙΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ
Οι προτάσεις που ακολουθούν είναι δυνατό να συμβάλλουν στη μείωση και την αποτελεσματικότερη πρόληψη της βίαιης συμπεριφοράς
- Οι γονείς θα πρέπει να ενδυναμώνουν το παιδί προσφέροντας του επιλογές σεβόμενοι τις επιθυμίες του. Ματαίωση των βασικών συναισθηματικών αναγκών συνήθως πυροδοτεί εκρήξεις θυμού
- Θα πρέπει να αποφεύγονται οι υπερβολικές επικρίσεις ενώ αντίθετα να χρησιμοποιείται ο έπαινος όσο γίνεται συχνότερα. Η διαρκής ενίσχυση της καλής συμπεριφοράς αποτελεί σημαντικό όπλο της πρόληψης
- Οι εκπαιδευτικοί καλό είναι να δίνουν στο παιδί να κατανοήσει ότι αντιμετωπίζουν σοβαρά τα θέματα που το αφορούν και ότι είναι διατεθειμένοι να αφιερώσουν χρόνο σε αυτά
- Θα πρέπει να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή ώστε οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί να αποτελούν ένα υγιές πρότυπο ταύτισης για το παιδί με την συμπεριφορά τους καθώς είναι γνωστό ότι συνήθως το παιδί μιμείται και αναπαράγει συμπεριφορές και αντιδράσεις των οικείων του
- Ο έλεγχος της παρακολούθησης σκηνών βίας από τα παιδιά στην τηλεόραση και κινηματογράφο, κρίνεται επιβεβλημένος Οι γονείς θα πρέπει να εξετάσουν συνολικά “το τηλεοπτικό περιβάλλον” του σπιτιού τους και το πόσες ώρες τελικά βλέπει το παιδί τους τηλεόραση.
- Οι απαραίτητες δεξιότητες για την επίλυση διαπροσωπικών συγκρούσεων αρχίζουν να μαθαίνονται κατά τη διάρκεια των πρώτων παιδικών χρόνων και κατακτώνται κατά την εφηβική ηλικία Για τον λόγο αυτό η εκμάθηση τους είναι απαραίτητο να γίνεται μέσω της σωστής καθοδήγησης, και της ενίσχυσης της επιτρεπτής κάθε φορά πρακτικής, από το περιβάλλον του παιδιού : δηλαδή την οικογένεια και το σχολείο.
- Σημαντική τέλος είναι η πρόληψη της κακοποίησης των παιδιών μέσα από προγράμματα ενημέρωσης και εκπαίδευσης γονέων, οικογενειακής υποστήριξης κ.λ.π.
Συνοψίζοντας: θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η επιθετικότητα ως συμπεριφορά είναι το σύμπτωμα πίσω από το οποίο κρύβονται συνήθως η δυσκολία του παιδιού-εφήβου να διαχειριστεί μία στρεσογόνο κατάσταση καθώς και η ανάγκη του για περισσότερη προσοχή και αγάπη. Η διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου αντίληψης και ερμηνείας των προβλημάτων συμπεριφοράς από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς μπορεί να επιφέρει ένα θετικό κλίμα στη σχέση με τα παιδιά που έχουν προβληματική συμπεριφορά και να αντιστρέψει μια αρνητικά φορτισμένη σχέση που ως τέτοια είναι δύσκολο να οδηγήσει σε μια αλλαγή της συμπεριφοράς.
